[ Pobierz całość w formacie PDF ]
167
nad wydarzeniami faktami autentycznie nowymi, przejawa
mi tego, co działa wobec systemu społecznego restrukturalizująco.
Innym przykładem takiej perspektywy poznawczej są badania
Manfreda Stanleya nad procesami delegitymizacji (Bauman 1976:
92 - 99).
Problem istnienia i ewentualnej realizacji stanów możli
wych" może więc być empirycznie konkretyzowany. Rozważmy
jednak w tym miejscu inne nieco zagadnienia. Socjologowie ra
dykalni i krytyczni wskazują nawet jeśli w mało konkretny
sposób swe podstawowe wartości i cele. Była o tym mowa
w poprzednim rozdziale. Mówiąc o możliwościach jednostkowych
i społecznych nie zawsze jednak te cele eksponują. Wspomina
łem o koncepcji Szymańskiego, którego zdaniem należy badać
to, co faktycznie i ogólnie potencjalne w człowieku i społeczeń
stwie. Wątek badania przez socjologów strukturalnych uwarun
kowań zjawisk społecznych podejmuje Dennis Wrong. Postuluje
on konieczność refleksji nad przyszłymi, możliwymi typami spo
łeczeństwa. Jak pisze: [...] Marks mógł mieć ważne powody,
aby niewiele mówić o porządku społecznym, który jego zdaniem
zastąpi kapitalizm, ale trudno powiedzieć, dlaczego te same po
wody mają nadal, wiek pózniej, oddziaływać na współczesnych
socjologów" (Wrong 1976: 9).
Zdaniem Wronga teoretyczna i historyczno-porównawcza re
fleksja w dziedzinie socjologii musi próbować pokazać cały za
kres różnorodności struktur społecznych. Socjologowie nie mają
obowiązku przyjmować za pewnik, że przeszłość z konieczności
wyczerpuje ludzkie możliwości czy społeczną moc tworzenia. So
cjolog powinien więc być zainteresowany bezpośrednim badaniem
granic tego, co możliwe. Wyniki jego badań mogą bowiem po
szerzyć powszechną świadomość istnienia takich granic, mogą
pokazać, że prawdopodobnie te granice faktycznie istnieją, że
pewne utopie z konieczności nie mogą być nigdzie zrealizowane.
Według Wronga badanie granic tego, co możliwe, rodzi w
sposób nieunikniony ponadhistoryczne zagadnienia i problemy,
tym samym wykraczajÄ…c poza socjologiÄ™ jako naukÄ™ historycznÄ….
Sądzi on jednak, że poszukiwanie uniwersalnych praw społecz-
168
nych czy historycznych nie powinno być podnoszone do rangi
głównego przedmiotu nauk społecznych.
Jakkolwiek nieco usuwany w cień przez inne problemy, wątek
historyczny jest jednak w orientacji krytycznej i radykalnej eks
ponowany mimo wszystko silnie. Najmocniej chyba kładł nań na
cisk G. Wright Mills, który socjologię uznawał za dyscyplinę
historyczną. Spośród wielu przykładów tego samego typu posta
wy wspomnę tu tylko Donalda Hansena, który właśnie w hi
storii dotychczasowych społeczeństw i w życiu społeczeństw od
miennych niż to, w którym sami żyjemy, nie zaś w formalnej
analizie natury ludzkiej czy natury społeczeństwa, szukać zale
cał możliwości i problemów, przed którymi sami możemy stanąć
(Hansen 1976: 2 - 3).
Do zadań o charakterze filozoficznym zaliczyć też trzeba eks
ponowane tu niejednokrotnie rozwijanie postawy krytycznej.
Krytycyzm wynika bezpośrednio z analizy rzeczywistości w kate
goriach możliwości. Zdaniem klasyków podejścia krytycznego
podstawowÄ… funkcjÄ… filozofii jest krytykowanie tego, co zastane,
co dominujące w społeczeństwie krytykowanie z punktu wi
dzenia dotąd nie zrealizowanych możliwości (Horkheimer 1972c:
261 - 264). Kontynuatorzy tego podejścia także sądzą, iż krytyka
zjawisk dominacji to podstawowe zadanie teorii czy socjologii
krytycznej. Ma to być ich zdaniem refleksyjna krytyka nieko
niecznych ograniczeń ludzkiej wolności. Nie jest ona zresztą,
jak zauważają, niczym nowym w dziejach myśli zachodniej. Już
na przykład Platon, prezentując metodę sokratyczną, eskpono-
wał ideę rozumu nastawionego przede wszystkim na krytykę
konwencjonalnych mistyfikacji ludzkiego świata. W nowożytnej
nauce najważniejsze są w tej dziedzinie osiągnięcia Marksa. Kry
tyczna analiza zjawisk dominacji jest konieczna, gdyż możliwości
pełnego rozwoju człowieka pojawią się dopiero wtedy, gdy zda
on sobie sprawę z wszelkich pseudokonieczności" (Schroyer
1973: 15, 31).
Socjolog powinien więc stale utrzymywać krytyczny stosunek
do istniejącego społeczeństwa, powinien odmawiać uznania usta
bilizowanych struktur, instytucji i kultury, szczególnie zaś wtedy,
169
gdy prezentowane sÄ… one jako wyczerpujÄ…ce wszelkie historyczne
możliwości (Wrong 1976: 2-3). Socjolog powinien poddawać bez
kompromisowej krytyce społeczne, ekonomiczne, polityczne pro
cesy zachodzące w społeczeństwie, w którym żyje, jego mity,
ideały - to. co jest przez większość uznawane za mądrość (Han
sen 1976: 2). Krytyczna teoria, która może wskazać sposób do
tarcia do korzeni rzeczy i odsłonięcia ich, musi raczej kwestio
nować społeczeństwo samo w sobie, niż akceptować je jako coś
raz na zawsze danego. Musi też poddawać je stałym badaniom
[ Pobierz całość w formacie PDF ]